Η πλανητική κλιματική αλλαγή και το φαινόμενο του θερμοκηπίου

Του Χρήστου Ζερεφού

Στο παρελθόν η Γη άλλαξε ατμόσφαιρα, άλλαξε και αλλάζει τις θέσεις των ηπείρων, όλα αλλάζουν και τίποτα δεν παρέμεινε στατικό όπως, υποστήριζε και ο Ηράκλειτος. Από τη μυθολογία γνωρίζουμε για καταστροφικά φαινόμενα, από τον κατακλυσμό του Νόε και του Δευκαλίωνα, μέχρι τις αλλαγές της μαύρης θάλασσας του Νείλου και του κλίματος του Άργους που περιγράφει ο Αριστοτέλης . Στις νεότερες περιόδους, δηλαδή στις τελευταίες δύο χιλιετίες, οι πλανητικές αλλαγές συνεχίζονται με αποκορύφωμα την μικρή παγετώδη εποχή που άρχισε στο Μεσαίωνα και σε πολλές περιοχές του πλανήτη τελείωσε το 19ο αιώνα.

Όλες αυτές αλλαγές έγιναν από φυσικά αίτια, χωρίς την παρέμβαση του ανθρώπου. Η Γη όταν δημιουργήθηκε ήταν ένας καυτός πλανήτης με ατμόσφαιρα όμοια με εκείνη του γενεσιουοργού της ήλιου. Η ατμόσφαιρα αυτή από υδρογόνο και ήλιο, αέρια που έχει και σήμερα η ατμόσφαιρα του ήλιου μας, χάθηκε και αντικαταστάθηκε μέσα σε εκατομμύρια χρόνια από μία ατμόσφαιρα με πολύ λίγο οξυγόνο που προήλθε από τα έγκατα της Γης. Η ατμόσφαιρα αυτή είχε τη χαρακτηριστική οσμή που υπάρχει κοντά σε θερμές πηγές ή ηφαίστεια. Αυτή η ατμόσφαιρα ονομάζεται αναγωγική. Η εμφάνιση της ζωής στον πλανήτη πριν από 2 - 3 δισεκατομμύρια χρόνια συσσώρευσε οξυγόνο στην ατμόσφαιρα και από αναγωγική την μετέτρεψε σε οξειδωτική. Η οξειδωτικότητα της ατμόσφαιρας είναι γνωστή από, το γνωστό σκούριασμα των μετάλλων και από την αλλοίωση (οξείδωση) οργανικών υλικών ακόμα και μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα. Είναι η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία έγιναν όλες οι πλανητικές βιβλικές αλλαγές του παρελθόντος, από τις καταστροφές μέχρι τη μικρή παγετώδη περίοδο που τελείωσε τον 19ο αιώνα και την ακολούθησε βιομηχανική επανάσταση

Ο 20ος αιώνας, χαρακτηριστικός της άκρατης εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος από τον άνθρωπο, σηματοδοτεί, την έναρξη μιας νέας περιόδου στην ιστορία της Γης. Είναι η νέα περίοδος του εύκολου κέρδους, η περίοδος που η υλική ευημερία γίνεται αυτοσκοπός για τον άνθρωπο. Είναι η ανθρωπόκαινος περίοδος της Γης, που άρχισε ίσως από τα τέλη του 19ου αιώνα. Η οικονομική ανάπτυξη θεωρήθηκε πλέον ως πανάκεια για την ανθρωπότητα, χωρίς φραγμούς και χωρίς σπουδαία γνώση για το περιβάλλον. Το περιβάλλον που λάτρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες, η ανθρωπότητα ούτε καν ενδιαφέρεται γι' αυτό. Στόχος: η οικονομική ανάπτυξη και οι αριθμοί. Κυριαρχούν σε μια νέα περίοδο αριθμολαγνείας και οικονομικής αριθμολατρείας.

Και ξαφνικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, πεθαίνουν μερικές εκατοντάδες άνθρωποι από το νέφος της αιθαλομίχλης στο Λονδίνο. Παίρνονται μέτρα έκτακτα, μέτρα πανικού στην αρχή, ορθά μετά. Εισάγεται η δράση για καθαρό αέρα στο Βρετανικό κοινοβούλιο. Δεύτερο καμπανάκι, νέο «νέφος», το φωτοχημικό τώρα, θεωρείται υπεύθυνο για θανάτους στην Καλιφόρνια. Νέος πανικός για την μετάλλαξη του κινδύνου, νέα μέτρα. Δημιουργία ειδικής δράσης για την αντιμετώπιση τού φωτοχημικού νέφους στη δυτική ακτή των ΗΠΑ. Στη δεκαετία του 60, διαπιστώνεται ότι η αέρια ρύπανση όχι μόνο βλάπτει τοπικά αλλά και «εξάγεται» με την κίνηση των μετεωρολογικών συστημάτων . Μηνύσεις από τον Καναδά στις ΗΠΑ και από τη Σουηδία στη Γερμανία για τη διακρατική μεταφορά της δασοκτόνου όξινης βροχής οδηγούν στην πρώτη σοβαρή διεθνή σύμβαση πού υπεγράφη στη Στοκχόλμη το 1972.

Το δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα είναι η περίοδος όπου πραγματικά η ίδια η φύση άρχισε να προειδοποιεί για σοβαρές ανθρωπογενείς επεμβάσεις. Είναι η πεντηκονταετία της αναγνώρισης της σημασίας της αιθαλομίχλης, του φωτοχημικού νέφους και γενικά της αναγνώρισης της σπουδαίας αλλαγής στη σύσταση της ατμόσφαιρας που έγινε από τον άνθρωπο χωρίς αμφιβολία. Με σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία και στα οικοσυστήματα, η βιοποικιλότητα των οποίων συνεχώς μειώνεται. Η αλλαγή στη σύσταση της ατμόσφαιρας παίρνει ανησυχητικές διαστάσεις με την κατάρρευση της προστατευτικής ασπίδας του όζοντος πρώτα στην Ανταρκτική και μετά στα βόρεια γεωγραφικά πλάτη.

Οι επιστήμονες ανακαλύπτουν ότι όχι μόνον το προστατευτικό όζον ελαττώνεται τις τελευταίες 2 κυρίως δεκαετίες, αλλά και ότι αυξάνουν μονότονα και με ανησυχητικό ρυθμό οι συγκεντρώσεις αερίων που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στον έλεγχο του «θερμορρυθμιστικού» συστήματος του πλανήτη. Τα αέρια αυτά είναι κυρίως το διοξείδιο του άνθρακος και το μεθάνιο. Από μετρήσεις εγκλωβισμένου αέρα σε «καρότα» πάγων προέκυψε ότι ενώ κατά τα τελευταία 400.000 χρόνια το διοξείδιο τού άνθρακος παρέμεινε σχεδόν σταθερό με συγκέντρωση κοντά στα 280 μέρη στο εκατομμύριο μορίων αέρα (ppm), τώρα έχει ξεπεράσει τα 360 ppm. Ο ρυθμός αύξησης είναι περίπου 0,5% τον χρόνο. Το ίδιο ισχύει περίπου και για το μεθάνιο που από 0,7 ppm του παρελθόντος βρίσκεται σήμερα στο 1,7 ppm, με ρυθμό αύξησης μεγαλύτερο από 0,5 % το χρόνο.

Μέσα στα τελευταία τριάντα χρόνια ο άνθρωπος έχει αυξήσει περίπου κατά 15% το διοξείδιο του άνθρακος και το μεθάνιο, ενώ αντίστοιχα έχει ελαττώσει σχεδόν κατά 10% το στρώμα του όζοντος. Και σε ότι αφορά στο στρώμα του όζοντος η αιτία της ανησυχίας μας είναι δικαιολογημένη γιατί αυτό το το στρώμα απορροφά το μεγαλύτερο μέρος της επικίνδυνης ακτινοβολίας τον ήλιου. Αν κάνουμε παρατεταμένη έκθεση, σ’ αυτή την επικίνδυνη ακτινοβολία αυξάνουμε την πιθανότητα εμφάνισης ορισμένων μορφών καρκίνου του δέρματος, εμφάνιση καταρράκτη τα μάτια, διαταραχή στα οικοσυστήματα και άλλα πολλά.

Σε ότι αφορά τώρα στα άλλα δύο αέρια, το διοξείδιο του άνθρακος και το μεθάνιο, θα αναρωτηθεί κάποιος γιατί η ανησυχία. Και όμως το ζήτημα αποδεικνύεται εξίσου σοβαρό γιατί τα δύο αυτά αέρια, δηλαδή το διοξείδιο του άνθρακος και το μεθάνιο διατηρούν τη μέση θερμοκρασία του πλανήτη μας στους 15 περίπου βαθμούς Κελσίου πάνω από το μηδέν, ενώ χωρίς αυτά η μέση θερμοκρασία της Γης θα ήταν μείον 18 βαθμούς Κελσίου! Δηλαδή η Γη θα ήταν παγωμένη παντού και ακατοίκητη. Η ιδιαιτερότητα πού έχουν αυτά τα αέρια είναι ότι απορροφούν τη θερμική εκπομπή της Γης και δεν την αφήνουν να ψυχθεί πολύ προς το διάστημα. Αυτό το «θεομορρυθμιστικό» φαινόμενο της Γης επεκράτησε να λέγεται «φαινόμενο του  θερμοκηπίου», γιατί όπως στο θερμοκήπιο τα τζάμια το εμποδίζουν να ψυχθεί έτσι και τα αέρια του  θερμοκηπίου εμποδίζουν τη Γη να ψυχθεί ακτινοβολώντας προς το διάστημα.

Το διοξείδιο τον άνθρακος συμμετέχει στο συνολικό φαινόμενο του θερμοκηπίου κατά 60% περίπου και το μεθάνιο κατά 20%. Το διοξείδιο του άνθρακος ελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα από τις πάσης φύσεως καύσεις των ορυκτών καυσίμων ενώ το μεθάνιο προέρχεται από την κτηνοτροφία και άλλες οικολογικές και μη διαδικασίες. Οι μεταφορές και η βιομηχανία μοιράζονται την κύρια ευθύνη εκπομπής διοξειδίου του άνθρακα. Μεταξύ κρατών επικρατεί μεγάλη ανισότητα, οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Αυστραλία έχουν κατά κεφαλήν 2,5 φορές μεγαλύτερη εκπομπή CO2 από ότι ο μέσος Ευρωπαίος.

Αυξάνονται λοιπόν τα αέρια του θερμοκηπίου και οι συνέπειες γίνονται σοβαρές: το διοξείδιο του άνθρακα ζει περίπου 100 χρόνια στην ατμόσφαιρα. Επομένως ακόμα και αν παρθούν δρακόντεια μέτρα σήμερα, η απομάκρυνσή του από την ατμόσφαιρα θα αργήσει. Αυτή είναι μία από τις αιτίες που κάνουν τους επιστήμονες να ανησυχούν. Μπήκαμε λοιπόν στην ανθρωπόκαινο περίοδο, στην οποία διαταράξαμε την περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε «θερμοκηπικά» αέρια. Είναι προφανές ότι όσο αυξάνουν, τόσο αναμένεται να διαταράσσεται και το λεγόμενο θερμικό ισοζύγιο του πλανήτη δηλαδή το ίδιο το κλίμα τού πλανήτη. Και οι αναμενόμενες μεταβολές δεν είναι καθόλου εύκολο να προβλεφθούν. Αλλά ένα είναι σίγουρο, όπως πρώτος υποστήριξε και ο μεγάλος Arrhenious ήδη από το 1896, ότι οι διαταραχές στα θερμοκηπικά αέρια αναμένεται να έχουν άμεσες επιπτώσεις στο κλίμα. Ήδη η τελευταία εικοσαετία υπήρξε αρκετά διαταραγμένη από πλευρά κλίματος. Η τελευταία δεκαετία ήταν η θερμότερη της χιλιετίας , ενώ τα ακραία καιρικά φαινόμενα σε πολλές χώρες έδειξαν τάση αύξησης της συχνότητας εμφάνισής τους.

Ήδη τα τελευταία 10 χρόνια ο πληθυσμός του πλανήτη αυξήθηκε κατά 800 εκατομμύρια και τα θερμοκηπικά αέρια συνεχίζουν την ανεξέλεγκτη ανοδική τους πορεία. Οι ΗΠΑ και άλλες μεγάλες δυνάμεις, ενώ παραδέχονται τους κινδύνους πού διαφαίνονται για το μέλλον, θέτουν προτεραιότητα την οικονομία. Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ δεν δέχεται το πρωτόκολλο του Κιότο ενώ αντίθετα η Ευρωπαϊκή Κοινότητα το υιοθετεί. Πρόσφατα μάλιστα οι ΗΠΑ απέσυραν την «υπογραφή» της χώρας από τη συμφωνία για την κλιματική αλλαγή των Παρισίων.

Οι συνέπειες από ένα εξελισσόμενο φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι δραματικές, όπως προκύπτει από τις αντίστοιχες εκθέσεις εμπειρογνωμόνων της Ε.Ε. και της διακυβερνητικής Επιτροπής για την κλιματική αλλαγή.

Αλλάζουν οι ζώνες βροχής και περιοχές με προβλήματα ερημοποίησης ή εμφάνισης καυσώνων είναι οι πιο ευπαθείς. Μεταξύ αυτών και η Ελλάδα που βρίσκεται πραγματικά στο σταυροδρόμι όλων των αλλαγών. Η έκθεση της διακυβερνητικής επιτροπής για την κλιματική αλλαγή όπως και η αντίστοιχη έκθεση ειδικής δράσης της Ε.Ε. καταλήγουν σε παράλληλα ή και ίδια συμπεράσματα για την Ευρώπη.

Χρήστος Ζερεφός
(Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Διευθυντής του Παγκόσμιου Κέντρου Χαρτογράφησης Όζοντος του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών.)