Ο Συμβολισμός του Κέντρου

Mircea Eliade

Συγκρίνοντας την αρχαϊκή πίστη με τα ουράνια αρχέτυπα των πόλεων και των ναών, δια δεδομένων στοιχείων και πεποιθήσεων, ανακαλύπτουμε, ότι όλα αναφέρονται, στο Κέντρο. Αυτό το ζήτημα το εξετάσαμε σε προηγούμενή μας εργασία. Εδώ απλώς θα ανακεφαλαιώσουμε τα συμπεράσματά μας. Η αρχιτεκτονική του συμβολισμού του Κέντρου μπορεί να σχηματισθεί ως εξής:

α. Το ιερό Όρος - όπου ο ουρανός και γη συναντώνται - τοποθετείται στο Κέντρο του κόσμου.

β. Κάθε ναός ή ανάκτορο - και κατ' επέκταση κάθε ιερή πόλη ή βασιλική κατοικία είναι ένα ιερό Όρος, και αναλόγως αποτελεί Κέντρο.

γ. Θεωρούμενη ως άξονας του κόσμου (axis mundi), η ιερή πόλις ή ο ναός πιστεύεται ως το σημείο συναντήσεως του ουρανού, της γής και του Άδη. Μερικά παραδείγματα θα διαφωτίσουν κάθε ένα από τα σύμβολα αυτά:

1. Σύμφωνα με την πίστη των Ινδών, το όρος Meru υψώνεται στο κέντρο του κόσμου και υπεράνω αυτού λάμπει ο πολικός αστέρας. Οι λαοί της Ουραλλο-Αλταϊκής περιοχής γνωρίζουν επίσης περί ενός κεντρικού όρους Sumeru, στου οποίου την κορυφή είναι τοποθετημένος ο πολικός αστέρας. Περσικές δοξασίες παραδέχονται, ότι το ιερό όρος Haraberezaiti (Elburz) βρίσκεται στο κέντρο της γης και συνδέεται με τον ουρανό. Οι Βουδδιστές του Λάος, βορείως του Σιάμ, γνωρίζουν το όρος Ζinnalo, το οποίο βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου. Στο μυθολογικό βιβλίο των βορείων λαών, την Edda, το Himinbjorg, όπως φανερώνει και το όνομά του, είναι ένα "ουράνιο όρος" και εδώ είναι ο τόπος όπου το ουράνιο τόξο (Bifrost) αγγίζει τον θόλο του Ουρανού. Παρόμοιες πεποιθήσεις υπάρχουν μεταξύ των Φνιλανδών, των Ιαπώνων και άλλων λαών. Υπενθυμίζουμε, ότι για τους Semangs της Μαλαϊκής Χερσονήσου, ένας θεόρατος βράχος, Batu - Ribn, υψώνεται στο κέντρο του κόσμου, υπεράνω αυτού βρίσκεται ο Άδης. Στο παρελθόν ένας κορμός δέντρου επί του Batu- Ribn υψωνόταν προς τον ουρανό. Ο Άδης, το κέντρο της γης και η "πύλη" του ουρανού λοιπόν, τοποθετούνται επί αυτού του άξονα και γιαυτό επιτυγχάνετο η μετάβαση από την μία περιοχή του κόσμου στην άλλη. Θα δυσκολευόμασταν να παραδεχθούμε την αυθεντικότητα της κοσμολογικής αυτής θεωρίας των Semang πυγμαίων, εάν δεν είχαμε αποδείξεις, ότι ίδια θεωρία υπήρχε, σε γενικές γραμμές, κατά την προϊστορική εποχή. Κατά τις πεποιθήσεις των κατοίκων της Μεσοποταμίας, ένα κεντρικό όρος ενώνει τον ουρανό και την γη, είναι το όρος των Χωρών, το οποίο συνδέει τις περιοχές. Για να ακριβολογήσουμε, το Ziggurat, ήταν ένα κοσμικό όρος, δηλαδή μία συμβολική εικόνα του κόσμου. Οι επτά όροφοι αντιπροσωπεύουν τους επτά πλανητικούς ουρανούς (όπως στην Borsippa) ή έχουν τα χρώματα του κόσμου (όπως στην Ur). Το όρος Θαβώρ, στην Παλαιστίνη, μπορεί να σημαίνει Tabbur, δηλαδή Ομφαλός. Το όρος Γαριζείν στο κέντρο της Παλαιστίνης, συνεδέετο ασφαλώς με την γοητεία του Κέντρου, διότι ονομάζεται "ομφαλός της γης" (Tabbur eres), βλ. Κριτ. 9:37: "Ιδού λαός καταβαίνων κατά θάλασσαν από του εχόμενα Ομφαλού γης". Μία παράδοση, που διασώθηκε από τον Petrus Comestor αναφέρει, ότι ο μεσουρανών ήλιος, κατά το θερινό ηλιοστάσιο δεν σχηματίζει σκιά στο Πηγάδι του Ιακώβ (κοντά στο όρος Γαριζείν). Και πράγματι, ο Petrus Comestor συνεχίζει "Sunt qui dicunt locum illum esse umbilicum terrae nostrae habitabilis". Η Παλαιστίνη ευρισκόμενη στο ψηλότερο σημείο -επειδή ήταν κοντά στην κορυφή του Κοσμικού Όρους- δεν καλύφθηκε από τον Κατακλυσμό. Ένα ραββινικό κείμενο αναφέρει: "Η γη Ισραήλ δεν εκαλύφθη από τον Κατακλυσμό". Για τους Χριστιανούς, ο Γολγοθάς ευρίσκετο στο κέντρο του κόσμου, διότι ήταν η κορυφή του κοσμικού όρους και ταυτοχρόνως ο τόπος όπου ο Αδάμ δημιουργήθηκε και τάφηκε. Κατά κάποιο τρόπο το αίμα του Σωτήρα πέφτει επάνω στο κρανίο του Αδάμ, το οποίο είναι ενταφιασμένο ακριβώς στην βάση του Σταυρού και τον λυτρώνει. Η πίστη ότι ο Γολγοθάς βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου διατηρείται στην λαογραφία των Ανατολικών Χριστιανών.

2. Αυτά τα ίδια τα ονόματα των Βαβυλωνιακών ναών και των ιερών Πύργων μαρτυρούν την ταύτισή τους με το κοσμικό όρος: "Όρος του Οίκου", "Οίκος του "Όρους όλων των Χωρών", "Όρος των Καταιγίδων", "Σύνδεσμος μεταξύ Ουρανού και Γης". Ένας κύλινδρος της εποχής του βασιλιά Gudea γράφει ότι το δωμάτιο ύπνου (του Θεού), το οποίο εκείνος έκτισε ήταν όμοιο με το κοσμικό όρος..." Κάθε πόλη της Ανατολής ετοποθετείτο στο κέντρο του κόσμου. Η Βαβυλώνα ήταν η Bab-ilani, μία "Πύλη των Θεών", διότι εδώ ήταν ο τόπος της καθόδου των θεών στη γη. Στην πρωτεύουσα του βασιλιά της Κίνας, ο κεντρικός άξονας δεν πρέπει να έχει σκιά το μεσημέρι κατά τη διάρκεια του μεσουρανήματος του ήλιου το θέρος. Μία τέτοια πρωτεύουσα βρίσκεται πραγματικά στο κέντρο του κόσμου, κοντά στο θαυματουργό δέντρο Kien-mu, στο σημείο συνάντησης των τριών κοσμικών ζωνών: Ουρανού, Γης και Άδη. Ο βουδιστικός ναός Βorobudur στην Ιάβα είναι μία εικόνα του κόσμου και είναι χτισμένος ως ένα τεχνητό όρος (όπως και τα Ζιγκουράτ). Ανερχόμενος στον ναό ο προσκυνητής συμβολικά προσεγγίζει το κέντρο του κόσμου και ταυτόχρονα το υψηλότερό του σημείο, κυκλοφορεί από το ένα επίπεδο στο άλλο, υπερβαίνοντας τον βέβηλο και ετερογενή χώρο και εισέρχεται σε μία "καθαρή περιοχή". Πόλεις και ιεροί τόποι ταυτίζονται με τις κορυφές των κοσμικών ορέων. Γιαυτόν τον λόγο η Ιερουσαλήμ και Σιών δεν κατεκλύσθησαν από τον κατακλυσμό. Κατά την Ισλαμική παράδοση, το υψηλότερο σημείο της γης, είναι ο λίθος Κάαμπα, διότι "ο πολικός αστέρας αποδεικνύει ότι αυτός βρίσκεται στο κέντρο του ουρανού".

3. Τέλος, ως εκ της θέσης τους στο κέντρο του κόσμου, ο ναός ή η ιερή πόλη είναι πάντα το σημείο συνάντησης των τριών κοσμικών περιοχών: ουρανού, γης και Άδη. Dur-an-ki "Σύνδεσμος Ουρανού και Γης", ήταν το όνομα των θυσιαστηρίων Nippur και Larsa και ασφαλώς εκείνου της Sippara. Η Βαβυλώνα έχει πολλά ονόματα, μεταξύ αυτών "Οίκος της Βάσης Ουρανού και Γης", "Σύνδεσμος Ουρανού και Γης". Αλλά πάντοτε η Βαβυλώνα είναι ο τόπος της σύνδεσης μεταξύ της γης και των κατωτέρων περιοχών, διότι η πόλη κτίσθηκε επί του Bab-apsi "Πύλης του Αpsu". Apsu σημαίνει τα ύδατα του χάους προ της δημιουργίας. Την ίδια παράδοση βρίσκουμε μεταξύ των Εβραίων. Ο λόφος της Ιερουσαλήμ άγγιζε τα υπόγεια ύδατα (Tehom). Η Mishnah γράφει, ότι ο Ναός βρίσκεται ακριβώς επί του Tehom (Εβραϊκό αντίστοιχο του Apsu). Και ακριβώς όπως στην Βαβυλώνα υπήρχε η "Πύλη του Αpsu", ο λόφος του Ναού στην Ιερουσαλήμ περιελάμβανε το "στόμιο του Tehom". Παρόμοιες ιδέες βρίσκουμε στον Ινδοευρωπαϊκό κόσμο. Μεταξύ των Ρωμαίων επί παραδείγματι, ο Mundus, δηλαδή η τάφρος γύρω από την θέση όπου η πόλη επρόκειτο να κτισθεί, αποτελεί το σημείο όπου οι κατώτερες περιοχές και ο επίγειος κόσμος συναντώνται. Όταν ο Mundus είναι ανοικτός, είναι σαν να είναι ανοικτές οι πύλες των σκοτεινών Θεών του Άδη, αναφέρει ο Varro (Macrobius Saturnalia I:16,18) Ο ναός στην Ιταλία, ήταν η ζώνη όπου ο άνω (θείος) κόσμος διασταυρώνονταν με τον επίγειο και τον υπόγειο. Η κορυφή του κοσμικού όρους, δεν είναι μόνο το υψηλότερο σημείο της γης, είναι επίσης και ο ομφαλός της γης, το σημείο όπου άρχισε η δημιουργία. Υπάρχουν ακόμη παραδείγματα στα οποία οι κοσμολογικές παραδόσεις εξηγούν τον συμβολισμό του κέντρου, με όρους τους οποίους θα μπορούσαν να είχαν δανειστεί από την εμβρυολογία. "Ο Άγιος Θεός εδημιούργησε τον κόσμο ως έμβρυο. Καθώς το έμβρυο αναπτύσσεται από τη κοιλιά, αναλόγως και ο Θεός άρχισε να δημιουργεί τον κόσμο από τον ομφαλό του και στη συνέχεια επεκτείνεται προς τις διάφορες κατευθύνσεις". Η Yoma αναφέρει: "Ο κόσμος εδημιουργήθηκε με έναρξη από την Σιών". Στην Rig Veda (X, 149) ο κόσμος νοείται ως επέκταση ενός κεντρικού σημείου. Η δημιουργία του ανθρώπου, η οποία αποτελεί επέκταση στην Κοσμογονία, επίσης έλαβε χώρα σε ένα κεντρικό σημείο στο κέντρο του κόσμου. Κατά την παράδοση των κατοίκων της Μεσοποταμίας, ο άνθρωπος δημιουργήθηκε στον "Ομφαλό της Γης". Στο σημείο Uzu(σάρκα)sar(δεσμός)ki(γη) που ταυτίζεται με το Dur-an-ki ("Σύνδεσμο Ουρανού και Γης"). Ο Ahura Mazda δημιουργεί το αρχέγονο ζώο Evagdath και τον αρχέγονο άνθρωπο Gajomard, στο κέντρο της γης. Επίσης ο παράδεισος όπου ο Αδάμ δημιουργήθηκε από πηλό, βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου. Ο παράδεισος ήταν ο ομφαλός της Γης και κατά μία Συριακή παράδοση, ήταν τοποθετημένος στο υψηλότερο όρος όλων. Κατά το Συριακό βιβλίο του Σπηλαίου των Θησαυρών (The Book of the Cave of Treasures), ο Αδάμ δημιουργήθηκε στο κέντρο της γης, στο ίδιο σημείο όπου αργότερα στήθηκε ο Σταυρός του Χριστού. Οι ίδιες παραδόσεις διατηρήθηκαν από τους Ιουδαίους. Η ιουδαϊκή αποκάλυψη και το Midrash αναφέρουν ότι ο Αδάμ δημιουργήθηκε στην Ιερουσαλήμ. Ο συμβολισμός του Κέντρου είναι ο πλέον πολύπλοκος, αλλά τα λίγα παραδείγματα τα οποία αναφέραμε, αρκούν για τον σκοπό μας. Πρέπει να προσθέσουμε ότι ο ίδιος συμβολισμός επέζησε στον Δυτικό κόσμο ακριβώς μέχρι τους νεώτερους χρόνους. Η αρχαιότατη αντίληψη περί του ναού ως "Imago Mundi", η ιδέα ότι το θυσιαστήριο αναπαράγει τον κόσμο στην ουσία του, πέρασε στην αρχιτεκτονική της χριστιανικής Ευρώπης. Η βασιλική των πρώτων χριστιανικών χρόνων, καθώς και ο μεσαιωνικός Καθεδρικός, συμβολικά αναπαράγουν την ουράνια Ιερουσαλήμ. Ως προς τον συμβολισμό του Όρους, της Ανάβασης και της "Αναζήτησης του Κέντρου" αυτά όλα ανακαλύπτονται στην μεσαιωνική φιλολογία και επανεμφανίζονται, μολονότι με υπαινιγμούς, σε έργα των τελευταίων αιώνων. Το Κέντρο λοιπόν είναι πρωταρχικά η ζώνη της απολύτου πραγματικότητας. Παρομοίως όλα τα άλλα σύμβολα της απολύτου πραγματικότητας (Δέντρα ζωής και αθανασίας, Πηγή της νεότητας, κλπ) τοποθετούνται επίσης στο Κέντρο. Ο δρόμος ο οποίος οδηγεί στο Κέντρο, είναι ο "δύσκολος δρόμος" (durohana) και αυτό επαληθεύεται σε κάθε πεδίο της πραγματικότητας: δύσκολα περιφράγματα ενός ναού (όπως της Borobudur), ταξίδια σε ιερούς τόπους, επικίνδυνες αποστολές για την ανεύρεση του Χρυσόμαλλου δέρατος, των Χρυσών Μήλων, του Βοτάνου της ζωής, περιπλανήσεις σε λαβυρίνθους, οι δυσκολίες του εξερευνητή για την ανακάλυψη του εαυτού του, του "κέντρου" της ύπαρξής του, κλπ. Ο δρόμος είναι κοπιώδης, γεμάτος από κινδύνους, γιατί στην πραγματικότητα είναι μια τελετή μετάβασης από το βέβηλο στο ιερό, από το εφήμερο και απατηλό στην πραγματικότητα και αιωνιότητα, από τον θάνατο στη ζωή, από τον άνθρωπο στην Θεότητα. Η κατοχή του κέντρου είναι αντίστοιχη της μύησης και της καθιέρωσης. Η βέβηλη και απατηλή ύπαρξη του χθες, παραχωρεί την θέση της σε μία νέα, σε μία ζωή η οποία είναι πραγματική, διαρκής και αποτελεσματική. Εάν η πράξη της Δημιουργίας πραγματοποιεί την μετάβαση από το άδηλο στο έκδηλο, ή για να μιλήσουμε κοσμολογικά, από το χάος στον κόσμο, εάν η Δημιουργία πραγματοποιείται στο Κέντρο, εάν συνεπώς όλες οι ποικιλίες της ύπαρξης, άψυχες και έμψυχες, μπορούν να αποκτήσουν ύπαρξη μόνο σε μία περιοχή ιδιαίτερα ιερή, όλα αυτά θαυμάσια μας διαφωτίζουν για τον συμβολισμό των ιερών πόλεων και τις ιδέες οι οποίες δικαιολογούν τις τελετές οι οποίες συνοδεύουν αυτές τις ιδέες κατά την οικοδόμηση των πόλεων.