Ο Καπιταλισμός ως βασική αιτία της κλιματικής αλλαγής.

Η κλιματική αλλαγή είναι η μεγαλύτερη υπαρξιακή κρίση που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα. Η άκρατη καπιταλιστική εκβιομηχάνιση, μας έχει οδηγήσει στο χείλος του γκρεμού και αν καταφέρουμε και αποφύγουμε το τέλος του πολιτισμού μας, όπως τον γνωρίζουμε, θα χρειαστεί οπωσδήποτε η ανάπτυξη μιας νέας οπτικής, αντίθετης με τον τρόπο με τον οποίο ο καπιταλισμός «εκτιμά» τη φύση.

Ζούμε σε μια περίοδο τεράστιας περιβαλλοντικής διαταραχής, που οδήγησε στον ισχυρισμό ότι δεν διανύουμε πλέον την Ολόκαινο Eποχή, αλλά έχουμε περάσει σε μία νέα περίοδο της Γης, που ονομάζεται Ανθρωπόκαινος. Ας πούμε ότι ο ισχυρισμός αυτός, που εκλαΐκευε στη Δύση ο καθηγητής ατμοσφαιρικής χημικής και βραβευμένος με Νόμπελ, Πωλ Κρούτζεν, είναι επιστημονικά σωστός. Σε ποιο βαθμό άραγε η οικονομική ανάπτυξη μπορεί να κατηγορηθεί για τις καταστροφικές επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο περιβάλλον; Μπορεί να κατηγορηθεί ότι επιδρά στην αλλαγή του κλίματος η καύση ορυκτών καυσίμων, ο περιορισμός των τροπικών δασών, οι πυρκαγιές, τα αυτοκίνητα ή η βιομηχανική κτηνοτροφία; Η Ανθρωπόκαινος Εποχή είναι το προτεινόμενο όνομα για την τρέχουσα γεωλογική περίοδο, γιατί δεν είναι λίγοι οι ερευνητές που υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι κυριαρχήσαμε ως είδος απόλυτα και από μία περίοδο και μετά, έχουμε αλλάξει τόσο πολύ τη Γη και την βιόσφαιρά της, με την επέκταση και τις δραστηριότητές μας, που αυτή η χρονική περίοδος πρέπει να έχει ξεχωριστό δικό της χαρακτηρισμό. Υπάρχει πλέον μία γενική συναίνεση στην φυσική επιστήμη στο ότι η Ανθρωπόκαινος Εποχή στην γεωλογική ιστορία ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1950, χαρακτηριζόμενη από μεγάλη επιτάχυνση των ανθρωπογενών επιπτώσεων στο Γήινο σύστημα. Η ειδική έκθεση της IPCC (Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος) του 2018 που κυκλοφόρησε τον περασμένο μήνα, υπογραμμίζει έντονα αυτή την μετάβαση από την Ολόκαινο στην Ανθρωπόκαινο, ως ένδειξη του ότι οι ανθρωπογενείς παράγοντες είναι σήμερα οι κύριες πηγές αλλαγής του Γήινου συστήματος, κυρίως υπό την μορφή της κλιματικής αλλαγής. Η σημερινή οικονομική δραστηριότητα, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την καύση ορυκτών καυσίμων, την μείωση των τροπικών δασών και την βιομηχανική κτηνοτροφία. Όλα αυτά που οδηγούν στην εκπομπή αερίων θερμοκηπίου, τα οποία με τη σειρά τους επιταχύνουν την αλλαγή του κλίματος. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τόσο η Καπιταλιστική Δύση, όσο και η Σοβιετική Ανατολή ακολούθησαν ανταγωνιστικά ίδιες καταστροφικές πρακτικές.

Η σημερινή πλανητική οικολογική κρίση οφείλεται βέβαια πρωτίστως στην αυξανόμενη κλίμακα της καπιταλιστικής παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Όσο μεγαλύτερη είναι η κλίμακα της οικονομίας τόσο περισσότερο ανταγωνίζεται τους θεμελιώδεις βιογεωχημικούς κύκλους του πλανήτη. Ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα, το οποίο πρέπει ή διαρκώς να αναπτύσσεται ή πεθαίνει και το οποίο κατευθύνεται από τη συσσώρευση κεφαλαίου. Εάν η συσσώρευση μειωθεί, το αποτέλεσμα είναι οικονομική κρίση. Η απάντηση του συστήματος τότε είναι να αυξήσει τη συσσώρευση. Αυτό ωστόσο, εντείνει τις παγκόσμιες περιβαλλοντικές κρίσεις, καθώς ο ήδη ορατός αντίκτυπος της οικονομίας στο οικοσύστημα του πλανήτη μεγαλώνει. Με τον σημερινό ρυθμό εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, ο κόσμος θα σπάσει τον παγκόσμιο «προϋπολογισμό άνθρακα» (δηλ. θα φθάσει το ένα τρισεκατομμύριο τόνους σε σωρευτικές εκπομπές άνθρακα) σε δεκαεπτά χρόνια, απειλώντας με μία ανεξέλεγκτη κλιματική αλλαγή. Επίσης, υπερβαίνονται και άλλα όρια: με αποτέλεσμα μια έκτη μαζική εξαφάνιση ειδών, oξίνιση των ωκεανών, διάρρηξη των κύκλων αζώτου - φωσφόρου, απώλεια δασών, παγκόσμια έλλειψη νερού κλπ. Αυτά τα επείγοντα προβλήματα πρέπει να αντιμετωπιστούν στο πλαίσιο της τρέχουσας πραγματικότητας.

Μιλώντας για την οικονομική ανάπτυξη ως βασικό πρόβλημα και για την ανάγκη για μια σταθερή οικονομία ως λύση, αμέσως δημιουργείται μία αρνητική εικόνα στο μυαλό των ανθρώπων... ότι μιλάμε για τον τερματισμό της ανθρώπινης προόδου. Ωστόσο, πρέπει να προσέξουμε να μην προσδιορίζουμε την οικονομική ανάπτυξη -όπως ο όρος αυτός χρησιμοποιείται σήμερα- με την έννοια της ανθρώπινης προόδου. Η οικονομική ανάπτυξη θεοποιήθηκε τη δεκαετία του 1950, μετά την εισαγωγή του Εθνικού Λογιστικού Εισοδήματος κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Ενός συνόλου αρχών και μεθόδων που χρησιμοποιούνται για τη μέτρηση του εισοδήματος και της παραγωγής μιας χώρας. Το Εθνικό Λογιστικό Εισόδημα ή πλέον Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ), βασίζεται στις καπιταλιστικές έννοιες της προστιθέμενης αξίας, του κέρδους και της συσσώρευσης. Αντικατοπτρίζει με ακρίβεια την λογική της συσσώρευσης κεφαλαίου, αλλά απέχει πολύ από την ανάπτυξη με την ευρύτερη έννοια όπως συνήθως την σκέφτονται οι περισσότεροι άνθρωποι.

Για να γίνει αυτό κατανοητό, ας εξετάσουμε ορισμένα παραδείγματα σχετικά με το ΑΕΠ.

Ας πούμε η δουλειά πάρα πολλών γυναικών στο νοικοκυριό δεν περιλαμβάνεται στο ΑΕΠ, δεδομένου ότι η εργασία τους δεν θεωρείται παραγωγική. Ένας άνθρωπος που καλλιεργεί το δικό του χωράφι για τις διατροφικές του ανάγκες δεν συμβάλλει στο ΑΕΠ. Αντιθέτως, κάποιος που αγοράζει τα ίδια προϊόντα από το super market, συμβάλει στην οικονομία ως καταναλωτής. Αν ένα πετρελαιοφόρο χτυπήσει ένα παγόβουνο και προκληθεί πετρελαιοκηλίδα, το ΑΕΠ αυξάνεται, εξαιτίας όλων των δαπανών καθαρισμού, ασφαλιστικών πληρωμών και αμοιβών δικηγόρων. Ωστόσο, δεν υπάρχει καμία μείωση του ΑΕΠ για τις επιπτώσεις της πετρελαιοκηλίδας στο περιβάλλον. Το κοινωνικό και περιβαλλοντικό κόστος, υπό την έννοια αυτή, «εξωτερικεύονται», δηλαδή αποκλείονται από τη λογιστική των εθνικών εισοδημάτων. Επίσης μία άλλη περίπτωση είναι η καταστροφή των δασών. Η διατήρηση ενός δάσους δεν προσθέτει τίποτα στην οικονομική ανάπτυξη. Όμως, η μείωση του ίδιου δάσους (που θεωρείται ως εκατομμύρια κομμάτια ξύλου) για πώληση στην αγορά ή για χαρτί, μετράει ως ανάπτυξη. Τα πολύτιμα δάση της κεντρικής Ευρώπης, εκχερσώνονται για να γίνουν καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Στην Βραζιλία αυτό συμβαίνει με τρομακτικούς ρυθμούς, έτσι ώστε η χώρα να καλύψει την παγκόσμια αγορά διατροφικών προϊόντων και να συσσωρεύσει διεθνή κεφάλαια.

Το πρόβλημα λοιπόν δεν είναι η ίδια η λογιστική του ΑΕΠ. Είναι ο τρόπος μέτρησης της ανάπτυξης που αντικατοπτρίζει ακριβώς το πώς λειτουργεί το καπιταλιστικό σύστημα. Εκτιμά ως πρόοδο μόνο την αύξηση των κερδών (ό,τι περνά μέσα από την αγορά), σε αντίθεση με ό,τι ωφελεί τους ανθρώπους ή τον πλανήτη. Στις προηγμένες καπιταλιστικές οικονομίες το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής αποτελείται από «σκουπίδια», δηλαδή προϊόντα που είναι ουσιαστικά άχρηστα, περιττά ή ακόμα και καταστροφικά, ενώ οι βασικές ανθρώπινες ανάγκες συχνά δεν πληρούνται. Αυτό είναι «ορθολογικό» για το σημερινό σύστημα μονοπωλίων, αλλά είναι παράλογο για την κοινωνία ως σύνολο. Όλα αυτά σημαίνουν ότι πρέπει να απομακρυνθούμε από την οικονομική ανάπτυξη, όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από το σημερινό σύστημα και να στραφούμε προς ένα σύστημα βιώσιμης ανθρώπινης ανάπτυξης.

Κάποιοι επιφανείς περιβαλλοντολόγοι πιστεύουν σήμερα ότι το πρόβλημα είναι ότι η φύση δεν ενσωματώνεται πλήρως στο οικονομικό σύστημα της αγοράς, και ότι όλη η φύση πρέπει να θεωρηθεί ως «φυσικό κεφάλαιο». Δηλαδή να αποκτήσει μετρήσιμη αξία τόσο ως προς τα κέρδη όσο και ως προς το κόστος. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η οικονομία δεν είναι τα πάντα. Ο πραγματικός πλούτος, η ίδια η ζωή, δεν μπορεί να περιοριστεί στη λογική της αποτίμησης της αγοράς χωρίς να υπονομεύσει την ίδια τη βάση της ύπαρξής της.

Για τον Καπιταλισμό η συσσώρευση του κεφαλαίου είναι πρωταρχικό ζήτημα. Η επιστροφή προς την Γη και τους Ανθρώπους έπεται και μόνο αν έχει να κερδίσει από αυτό. Το καπιταλιστικό σύστημα ποτέ δεν δίνει αφιλοκερδώς προς τους υπηκόους του και προς την φύση. Και ό,τι δίνει, θα έρθει η ώρα να το πάρει πίσω με τόκο. Αν η αξία δημιουργείται από την εκμετάλλευση κάποιων πόρων, αυτό απαιτεί συνεχή απαλλοτρίωση ενός φυσικού περιβάλλοντος το οποίο θεωρείται δωρεά προς το κεφάλαιο. Οι φυσικοί πόροι όμως δεν είναι προς εξάντληση. Στη στενή επιδίωξή του για κέρδη, το καπιταλιστικό σύστημα δείχνει αμείλικτη «δημιουργική καταστροφή» σε πλανητική κλίμακα.

«Ναι, αλλά με αυτό το σύστημα έχουμε εξασφαλίσει την σημερινή τεχνολογική και επιστημονική πρόοδο και το βιοτικό επίπεδο που αυτή συνεπάγεται. Μπορούμε σταδιακά να απεμπλακούμε από την εκμετάλλευση των ανθρώπων ή των φυσικών πόρων.» Αυτό είναι μία πλάνη, γιατί με ένα βιώσιμο και μη κερδοσκοπικό σύστημα, αυτό θα είχε γίνει προ πολλού. Αφετέρου το σύστημα αυτό, όχι μόνο δεν πρόκειται να απεμπλακεί από την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και των ανθρώπων, αλλά θα προσπαθεί να κερδοσκοπήσει ακόμα και από τον καθαρό αέρα. Για παράδειγμα, θα μπορούσαν εδώ και δεκαετίες να κυκλοφορούν ηλεκτρικά αυτοκίνητα. Αυτό όμως εμποδίστηκε για να κερδίζουν οι εταιρείες αυτού του lobby τεράστια ποσά από τα καύσιμα. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με την ενέργεια. Ολόκληρες χώρες εξαναγκάζονται να υποταχθούν σε πανίσχυρα παγκόσμια μονοπώλια ενέργειας. Άλλο παράδειγμα είναι ο χώρος της υγείας, όπου οι πολίτες είναι πλέον πελάτες μιας μεγάλης επιχείρησης που πολλές φορές δεν έχει συμφέρον από μία υγιεινή ζωή. Τα παραδείγματα που μας δίνουν να καταλάβουμε ότι τα πραγματικά άλματα προόδου ανακόπτονται προς χάριν του κέρδους, είναι πολλά.

Σε κάθε περίπτωση όμως η νέα τεχνολογία είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση των παγκόσμιων προβλημάτων. Αλλά πρέπει να έχουμε μια κριτική κοινωνική θεωρία περί τεχνολογίας, και να μην την βλέπουμε σαν έναν «από μηχανής θεό». Η σημερινή περιβαλλοντική κρίση είναι εν μέρει αποτέλεσμα των τεχνολογιών που αποσκοπούν σχεδόν αποκλειστικά στην προώθηση των κερδών. Χρησιμοποιούνται καταστροφικές τεχνολογίες, υπονομεύοντας τον πλανήτη και την ίδια την ανθρωπότητα. Ειδικά με ένα σύστημα παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, οι εταιρείες όπως είναι αναμενόμενο, πάνε για τα μεγάλα κέρδη της παγκόσμιας αγοράς, χωρίς κάποιο όραμα για την οικοδόμηση ενός μέλλοντος.

Χώρες με φυσικό πλούτο καταδικάζονται στη φτώχεια. Πολύτιμα οικοσυστήματα έγιναν εν μία νυκτί, τουριστικά θέρετρα. Δάση ολόκληρα και βουνά χαρίστηκαν σε εργολάβους. Στις πόλεις που ζούμε, κτίστηκε κάθε ελεύθερος χώρος. Δεν αφήνουμε χώρο για κανένα άλλο οικοσύστημα. Οι θερμοκρασίες που αναπτύσσονται στις μητροπόλεις είναι φοβερά επιβαρυντικές. Είναι προτιμότερες δέκα πολυκατοικίες παρά πέντε και ένας κήπος. Είναι προτιμότερο οι άνθρωποι να ζουν στοιβαγμένοι σε ακριβοπληρωμένα διαμερίσματα και να καταναλώνουν από τα super market, παρά να έχουν δυνατότητα να καλλιεργήσουν. Για να καλυφθούν δε, οι ανάγκες του τεράστιου πληθυσμού των μητροπόλεων παγκοσμίως για κρέας και γαλακτοκομικά προϊόντα, τα ζώα έχασαν κάθε δικαίωμα στη ζωή και ζουν μια κόλαση σε βιομηχανικές μονάδες - κρεματόρια που επιβαρύνουν το κλίμα σε μεγάλο βαθμό. Οι ίδιοι οι άνθρωποι έχασαν κάθε δικαίωμα στη ποιότητα ζωής. Καταπίνουν τα ναρκωτικά περί δημοκρατίας και ατομικών ελευθεριών, ενώ ουσιαστικά έχουν μετατραπεί σε πειθήνια οικόσιτα όντα - καταναλωτές και οι κοινωνικές ανισότητες εντείνονται. Και αν καταναλώνουν πολύ βιωτικό επίπεδο και δεν συμφέρουν την παραγωγή, τότε το σύστημα θα κάνει έναν πόλεμο και θα φέρει μετανάστες για δούλους. Άλλωστε ένας πόλεμος που σκοτώνει εκατομμύρια οδηγεί σε οικονομική ανάπτυξη λόγω της ανάγκης ανοικοδόμησης και επενδύσεων στους πόρους που μόλις κατακτήθηκαν.

Υπάρχουν επίσης κάποιοι μύθοι που αυτό το σύστημα καλλιεργεί.

Πρώτον είναι μεγάλο λάθος να ανάγουμε την τεχνολογία σε ιδεολογία ή πολύ περισσότερο σε θρησκεία. Σαν μία μαγική λύση για όλα μας τα προβλήματα. Αυτή η ιδεολογία προωθείται έντονα από το σύστημα, διότι ενσαρκώνει την ιδέα ότι η σημερινή εγκαθιδρυμένη τάξη είναι αμετάβλητη ως προς τις κοινωνικές της βάσεις. Μας έλεγαν κάποτε ότι κάποια φουτουριστική τεχνολογία θα άλλαζε τον κόσμο σε ένα μέλλον παραδεισένιο για την ανθρωπότητα. Κάτι σαν τους Ιεχωβάδες. Αυτό το μέλλον δεν ήρθε ποτέ και, δεν θα έρθει. Στην πράξη, μία κάποια διόρθωση ή αλλαγή που μπορεί να γίνει, η οποία να επιτρέπει στις καπιταλιστικές μπίζνες να συνεχίσουν όπως πριν να αδιαφορούν για τους φυσικούς νόμους και την κοινωνική ηθική, θέτει στο πεδίο της επιστημονικής φαντασίας κάθε τεχνολογικό όραμα.

Χρειαζόμαστε μια τεράστια στροφή προς άλλες εναλλακτικές ενεργειακές λύσεις, αλλά η οικονομία των ορυκτών καυσίμων και ο στόχος της συσσώρευσης κεφαλαίου παραμένουν εμπόδιο. Η ορθολογική ανάπτυξη και εφαρμογή της τεχνολογίας σύμφωνα με επιστημονικά και ανθρώπινα κριτήρια, απαιτεί μια σημαντική μεταστροφή των κοινωνικών μας σχέσεων.

Δεύτερον ο μύθος της «κυριαρχίας του καταναλωτή». Οι περισσότεροι άνθρωποι στην κοινωνία μας, αφομοιώνοντας την ιδεολογία της αγοράς, έχουν καταλήξει να πιστεύουν ότι ως καταναλωτές έχουν δύναμη. Ότι υπαγορεύουν αυτό που συμβαίνει στην οικονομία και στην κοινωνία. Ως εκ τούτου, αν επιλέξουν ως άτομα και συνολικά να αλλάξουν τις καταναλωτικές τους συνήθειες και να αγοράζουν μόνο πράσινα προϊόντα, η αγορά θα μετατραπεί σε οικολογική. Όλα τα προβλήματα του περιβάλλοντος, είναι πεπεισμένοι, ότι οφείλονται στους ίδιους τους καταναλωτές. Είναι πολλοί οι λόγοι για τους οποίους απορρίπτεται αυτή η θεωρία. Πρώτον, η εξουσία στην καπιταλιστική οικονομία στηρίζεται στην κυριότητα και τον έλεγχο των μέσων παραγωγής, όχι στον καταναλωτή. Δεύτερον, η Αφιλοκερδής Κοινωνία του οικονομολόγου Τζον Κένεθ Γκάλμπρεϊθ επεσήμανε αυτό που αποκαλούσε «το φαινόμενο εξάρτησης»: Αυτό που καταναλώνεται εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από αυτό που παράγεται. Τρίτον, πάνω από ένα τρισεκατομμύριο δολάρια δαπανώνται ετησίως μόνο στην αμερικανική οικονομία για το μάρκετινγκ με στόχο να κάνουν τους ανθρώπους να αγοράζουν πράγματα που δεν χρειάζονται ούτε θέλουν. Τέταρτον, ένα τεράστιο σύστημα επιτήρησης από τον ιδιωτικό τομέα που οργανώνεται γύρω από το Διαδίκτυο είναι κυρίαρχο σήμερα μέσο χειραγώγησης των καταναλωτών. Πέμπτον, οι καταναλωτές που προτιμούν να κάνουν μη συμφέρουσα επιλογή προϊόντων αλλά επιλογή συνείδησης, είναι πάντα πολύ λιγότεροι από αυτούς που είτε δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα είτε δεν έχουν κάποιο ανταποδοτικό όφελος. Εν πάση περιπτώσει, όλα αυτά και άλλα ακόμα, υποδηλώνουν ότι η απόκτηση πολιτικού ελέγχου της παραγωγής είναι απαραίτητη για να ανακοπεί η κατηφόρα προς την περιβαλλοντική καταστροφή.

Σε αντίθεση με την επικρατούσα οικολογική θεωρία, εμείς πιστεύουμε ότι για να ξεπεραστεί η μεγαλύτερη ιστορική πρόκληση που έχει αντιμετωπίσει ποτέ η ανθρωπότητα, θα πρέπει να πραγματοποιηθεί μια επαναστατική ανασύσταση της κοινωνίας και του πολιτισμού μας γενικότερα. Μιλάμε για έναν Οικολογικό πολιτισμό με βασικούς άξονες την τοπικοποίση ενός μέρους της οικονομίας, τις απελευθερωτικές τεχνολογίες και ένα βιώσιμο κοινοτιστικό μοντέλο. Μιλάμε για αλλαγή του Συστήματος και όχι απλά του Κλίματος.