Η κρίση της Δύσης και ο παράγοντας της Παιδείας

Ο σημερινός άνθρωπος της λεγόμενης «Δύσης» έχει διαμορφώσει μία αρκετά επιλεκτική ιστορική συνείδηση της ύπαρξής του. Αγνοεί τον πραγματικό πολιτισμό του. Για πολλούς ο Δυτικός πολιτισμός περιορίζεται στον μοντέρνο κόσμο μας, αυτόν της υλικής και τεχνικής προόδου, του Διαφωτισμού, του Χριστιανισμού, της αποικιοκρατίας, του κοσμοπολιτισμού. Αλλά και η ίδια η έννοια «Δυτικός πολιτισμός» είναι μία –ίσως σκόπιμα– συγκεχυμένη έννοια που περιλαμβάνει ένα μεγάλο εύρος θετικής και αρνητικής ιστορίας. Το φαινόμενο αυτής της επιλεκτικής ιστορικής μας αντίληψης δεν είναι τυχαίο και μάλλον έχει καλλιεργηθεί βάση μίας στρατηγικής διαμόρφωσης του σύγχρονου ανθρώπου. Η λανθασμένη ιστορική αντίληψη δεν μας επιτρέπει να έχουμε και σωστή αντίληψη και της σημερινής κοινωνίας. Κάποτε κανείς άνθρωπος δεν μπορούσε να φανταστεί ότι ένας πολιτισμός του επιπέδου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας θα ήταν δυνατόν να καταρρεύσει. Και όμως αυτό το τεράστιο οικοδόμημα κατέρρευσε! Πρέπει λοιπόν σήμερα να περάσουμε την «ακτίνα» του πολιτισμού μας μέσα από ένα πρίσμα, ώστε να την δούμε να διαθλάται σε όλο το φάσμα των αποχρώσεών της. Θα διακρίνουμε έτσι τις αιτίες της παρακμής και του εκφυλισμού στις αποχρώσεις που την συνθέτουν. Και όσο πηγαίνουμε πίσω στον χρόνο, θα δούμε ότι σε έναν πολιτισμό δεν υπάρχει γενικά μία αργή αποσύνθεση, αλλά υπάρχουν κάποιες αιτίες – πηγές που προκαλούν την παρακμή. Από τέτοιες αιτίες κάθε πολιτισμός αρχίζει να διαβρώνεται από εσωτερικό εκφυλισμό.

Ο Πλάτων θέτει ως πρώτιστη και θεμελιώδη αρχή μίας πολιτείας τον παράγοντα της Παιδείας. Πριν από την έλευση της νεωτερικότητας, η κλασική εκπαίδευση που ακολουθείται στην Οξφόρδη ή στο Καίμπριτζ ήταν η εκπαιδευτική γραμμή με το μεγαλύτερο κύρος. Εκεί βλέπουμε μία αξιοσημείωτα διαφορετική νοοτροπία από εκείνη που βλέπουμε στην σημερινή ακαδημαϊκή. Σε αυτή την εποχή θα βρούμε μία εκπαίδευση αυστηρά σύμφωνη με το πρότυπο του αριστοκράτη - του καλλιεργημένου ανθρώπου, γνώστη των Λατινικών και της Κλασικής φιλοσοφίας, με μία ελληνικού τύπου εσωτερική πειθαρχία, έναν «σφαιρικό» άνθρωπο που χαρακτηρίζεται ως «Ευγενής». Αυτό το ιδανικό παιδείας που έχει σαν πρότυπό του τον αρχαίο Έλληνα ήρωα, σταδιακά οδηγήθηκε σε κατάπτωση. Παραγκωνίστηκε από μία στείρα επιστημονική εκπαίδευση και η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία έχασε το χαρακτηριστικό της ολοκληρωμένης έννοιας της Παιδείας. Τα ιδρύματα υιοθέτησαν μία πιο πρακτική οπτική, όπου ικανότεροι νέοι για τα προγράμματα σπουδών, είναι αυτοί οι οποίοι έχουν πολύ διαφορετικά χαρακτηριστικά από αυτά που απαιτούνταν την προ-νεοτερική εποχή. Και αυτή ήταν μία καθοριστική καμπή, όπου άρχισε η πτώση των ανθρωπιστικών επιστημών και του πολιτισμού, καθώς ανατράπηκε τελικά η αριστοκρατική τάξη των καλλιεργημένων, ευγενών ανθρώπων. Ήταν μία, θα λέγαμε, ταξικού χαρακτήρα ισοπέδωση.

Σήμερα πλέον, οι συνέπειες της κατάργησης του αληθινού χαρακτήρα της Παιδείας, διαφαίνονται πλήρως στην Δύση. Οι υψηλές αξίες που μας κάνουν αληθινά Ανθρώπους, υποχωρούν. Η εκπαίδευση εξάγει «προγραμματισμένους» ανθρώπους, τόσο στην σκέψη όσο και στην συμπεριφορά. Αυτόματα όντα που δεν έχουν κανένα ενδιαφέρον για την αυτο-βελτίωση ή οτιδήποτε το ευγενές. Οι τέχνες και ο πολιτισμός δεν εκφράζουν το όμορφο και δεν μεταλλάσσουν τους ανθρώπους. Καλλιτέχνης θεωρείται οποιοσδήποτε εκφράζει την ψυχολογική του παρόρμηση με οποιονδήποτε τρόπο. Πολλές φορές μάλιστα χωρίς καν ταλέντο. Η πνευματικότητα έχει γίνει εργαλείο διαφόρων ψευδο-εσωτερικών σεκτών που διαπλάθουν αντικοινωνικούς ανθρώπους χωρίς ζωντάνια, με φοβερές παραδοξολογίες. Έχει κυριαρχήσει ο διανοουμενισμός. Μία θεωρητική αντίληψη και διανοητική γνώση για την πραγματικότητα. Χωρίς βίωμα, χωρίς φαντασία, διαίσθηση, συναίσθημα. Πραγματικά μία πνευματική ασθένεια της εποχής. Η θέληση να εξηγήσουμε τα πάντα, μας έχει οδηγήσει σε έναν πολιτισμό πληροφόρησης, αντίθετα από την παραδοσιακή θεώρηση που συνίσταται στην διαμόρφωση και στην μύηση των ανθρώπων. Το αποκορύφωμα του δράματος είναι η κατάπτωση του συνόλου του πολιτισμού. Η ζωή του μοντέρνου ανθρώπου είναι φαγητό, πάθη, διασκέδαση, κατανάλωση. Σημασία έχει να ικανοποιούμε τα κατώτερα ένστικτα. Όσο για την εσωτερική κατάκτηση… αυτή έχει αντικατασταθεί από την εμφάνιση. Το «στυλ» που υιοθετεί κανείς εύκολα χωρίς πόνο.

Η εμφάνιση ενός αντίθετου ρεύματος αξιών μέσα στην νεολαία, η άρνηση μιας απλοϊκής πίστης στην πρόοδο, θα ήταν σημάδι οπτιμισμού για ένα είδος σε κίνδυνο όπως το δικό μας, κατά τον Konrad Lorenz. Σήμερα ο κόσμος δεν έχει ανάγκη τόσο από έναν άνθρωπο ειδικό σε όλους τους τομείς της εξειδικευμένης γνώσης, αλλά από έναν άνθρωπο σφαιρικό, ικανό να εναρμονίζει τα αντίθετα μέσα του. Έναν άνθρωπο που συμφιλιώνει την Λογική με το Φανταστικό, συνδεδεμένο με τους Θεούς και το περιβάλλον, σε μία εναρμόνιση που θα του επιτρέψει την έξοδο από τις ανθρωποκεντρικές αξίες και την επανάκτηση της Σοφίας. Έναν άνθρωπο δηλαδή πιο κοντά στην φύση και στον εαυτό του. Όπως δίνει την έννοια αυτή ο Mircea Eliade: την απελευθέρωση του εσωτερικού όντος μέσω μιας αληθούς εσωτερικής μετατροπής. Χωρίς να αρνηθούμε τις γνώσεις που έχουμε αποκομίσει και τα θετικά του σύγχρονου πολιτισμού πρέπει να επιδιώξουμε μία επιστροφή της πνευματικής θεώρησης και μία πολιτιστική μεταβολή.

Πρέπει να ξαναμάθουμε να Ζούμε.

Δ.Τ.

"Το Ελληνορωμαϊκό νόημα της humanitas είναι ένα νόημα ολοκληρωτικά αριστοκρατικό: απαιτεί τον θρίαμβο του ανθρώπου πάνω σε κάθε είδους μικρότητα που ελλοχεύει μέσα του, πάνω σε κάθε ηδονιστική χαλάρωση. Απαιτεί σταθερότητα μπροστά στην κοινή γνώμη που αποτελείται από τις «άναρθρες κραυγές της μάζας». Απαιτεί περιφρόνηση για τις οικονομιστικές θεωρίες.
Σαν εξωτερικά στοιχεία του VIR HUMANUS είχαν θεωρηθεί η ευπροσηγορία (comitas), μια μετρημένη και αξιοπρεπής συμπεριφορά (urbanitas), μια κάποια διακριτική επιφύλαξη (pudor et verecundia) και μια πνευματική κοινωνικότητα.
Σ’ ένα αξιοπρεπές πρόσωπο έπρεπε να αντιστοιχεί ένας αξιοπρεπής εσωτερικός κόσμος."

-Hans F.K. Gunther, “Humanitas”-